Ndoshta ėshtė e para dhe, njėkohėsisht merita mė e madhe e arabėve nė matematikė dhe astronomi, nė pėrdorimin e numrave nė vend tė llogaritjes sė gjatė me shkrim, e cila ka qenė deri atėherė.Kur u njohėn arabėt me tė arriturat e matematicientėve tė lindjes, prej hindusve (Indi) morėn numrat: shifrat hinduse dhe gabare. Tė parat edhe sot pėrdoren nė pjesėn mė tė madhe tė Lindjes sė Afėrt arabe, ndėrsa e dyta nė pjesėn pėrėndimore arabe dhe nė Evropė. Muhamed ibn Musa Al-Havarizmi ėshtė matematicient i parė arab i cili i pėrdori numrat hinduse nė matematikė. Libri i tij Bazat e matematikės, i pari i kėtij lloji, ėshtė pėrkthyer nė gjuhėn latine dhe ka qenė vepra burimore pėr matematicientėt evropian. Po ashtu edhe matematika pėr disa shekuj ka qenė e njohur me emrin e kėtij algoritmi. Arabėt,pavarėsisht nga popujt tjerė nė vend tė sistemit seksagezimal, tė pėrhapur deri atėherė, kanė ndėrutar sistemin e vet decimal nė matematikė. Nė sistemin decimal, me tė cilėn janė shėrbyer, pėrveē vlerės numerike ka pasur edhe vendin e vet. Pėrveē krijimit tė sistemit decimal nė matematikė, arabėt pėrdorėn edhe shenjėn hinduse pėr zero,kurse pėrmes tyre edhe Evropianėt nė shekullin mesjetar me term: chiffre, cipher, zero. Arabėt kanė qenė zbulues edhe tė vijės thyesore, si edhe tė presjes decimale (dhjetore). Matematicienti arab Gijasuddin Gjemshid al-Kashi nė veprėn e tij tė njohur Ar-Risala al-Muhtijja (Rrethi) ka llogaritur marrėdhėnien mesatare ndėrmjet perimetrit tė rrethit dhe diametrit tė saj nė thyesėn decimale. Madhėsinė 2d ka dhėnė me decimale 16 shifrore nė kėtė mėnyrė 2d=16,283185071795865. Shumė vepra arabe nga aritmetika janė pėrkthyer nė gjuhėn evropiane.Nė to matematicientėt arabė kanė pėrshkruar numrat e plotė, thyesat, mbledhjen, zbritjen, shumėzimin, pjesėtimin dhe rrėnjėzimin. Ata kanė pasur sistemin e vet llogaritės dhe realizimin e operacioneve llogaritėse. Ēdo detyrė e kanė zgjidhur nė disa mėnyra. Matematicientėt arabė gjithashtu kanė njohur edhe kanė zgjidhur proporcionet gjeometrike dhe aritmetike. Proporcionet gjeometrike dhe aritmetike i kanė zbatuar nė problemet e ndryshme teorike dhe praktike. Me shkathtėsi dhe origjinalitet kanė operuar me progresione. Ata kanė themeluar ligjin mbi mbledhjen e progresioneve, katrorėve dhe kubeve, si dhe themelet e rrėnjėzimit.
2. ALGJEBRA
Arabėt, tė parėt e kanė pėrdor fjalėn algjebėr me kuptimin qė e ka edhe sot. Al-Havarizmi ka sistematizuar njohuritė e shpėrndara deri atėherė nga kjo lėmi dhe, nė mėnyrė tė fuqishme, ka ndikuar nė zhvillimin e algjebrės te evropianėt. Algjebra dhe aritmetika e tij kanė qenė burim i vetėm prej tė cilit matematicientėt evropianė kanė nxjerrė dituri gjatė gjithė shekullit tė mesėm. Pėr kėtė arsye me tė drejtė mund tė thuhet se Al-Havarizmi i ka vėnė themelet e aritmetikės dhe algjebrės. Matematicientėt arabė kanė zgjidhur edhe barazimet e shkallės sė dytė me njė dhe dy tė panjohura, si dhe barazimet e rendeve tė larta. Ata kanė njohur edhe gjendjen nė tė cilėn rrėnja ka pasur kuantitet imagjinar, sikur qė me rrugėn gjeometrike kanė zgjidhur disa barazime tė shkallės sė dytė. Al-Havarizmi nė veprėn e saj Algjebra nė kapitullin mbi sipėrfaqet dhe problemet gjeometrike, ka zgjidhur me rrugėn algjebrike, prej nga shihet se arabėt ndėr tė parėt kanė pėrdorur algjebrėn pėr zgjidhjen e problemeve gjeometrike dhe nė kėtė mėnyrė i kanė kontribuar procesit tė algjebrizimit tė gjeometrisė. Ėshtė e vėrtetė se matematicientėt grekė dhe ata tė Indisė kanė ditur dhe kanė zgjidhur barazimet e shkallės sė dytė. Po ashtu ėshtė vėrtetuar se edhe Al-Havarizmi ka qenė i njohur me tė mbėrrimet greke dhe indiane nė lėminė e matematikės, por ėshtė e vėrtetė se nuk ėshtė hasur asnjė vepėr, e cila sė pakut do tė ishte e ngjashme me veprėn e Al-Havarizmit. Ka gjasė se para Al-Havarizmit nuk ka ekzistuar shkenca e quajtur algjebėr. Madhėsia e tij qėndron nė atė se ai ka sistematizuar diturinė e shpėrndarė deri atėherė, duke i vėnė themelet e kėsaj disipline shkencore, njėsoj sikur Njutini qė i vuri themelet e dinamikės duke sistematizuar disa dituri tė njohura deri atėherė nga kjo lėmi. "Mendja e njeriut ishte e hutuar (e shtangur) kur pa se ēka kanė punuar arabėt nė fushėn e algjebrės" thotė Cagori. Si po duket ishte e nevojshme tė mblidhet aritmetika e Indisė dhe gjeometria e Greqisė dhe nė bazė tė kėtyre tė mund tė formohet algjebra. Aritmetika greke ka qenė jo produktive aq sa ka qenė gjeometria produktive. Nė aritmetikė kanė pėrdor germat si shenjė njėsie, dhjetėshe dhe qindėshe. Operacionet me kėto germa, e sidomos shumėzimi dhe pjesėtimi, kanė qenė shumė tė vėshtira. Arabėt para Al-Havarizmit kanė pėrdor sistemin e njėjtė tė llogaritjes. Duke vėrejtur peshėn e kėsaj Al-Havarizmi ka kaluar nė pėrdorimin e numrave dhe kėshtu bėri revolucion nė kėtė lėmi tė veprimtarisė njerėzore. Arabėt ndėr tė parėt kanė pėrdorur edhe simbolet nė matematikė. Pėr rrėnjėn kanė pėrdorur germėn gjin, germėn e parė tė fjalės gjezer, ndėrsa sot si simbol pėrdoret V. Pėr tė panjohurėn kanė pėrdorė germėn shin, germėn e parė tė fjalės shenjė, ndėrsa sot nė matematikė pėrdoret shenja X. Pėr X2 kanė pėrdor germėn e parė tė fjalės me lev x mim, ndėrsa pėr X3 germėn kaf, pėr barazim germėn lam, ndėrsa sot pėrdoret shenja =. Pėr pjesėtim kanė pėrdor tre pika ... , ndėrsa sot pėrdoret :, shenja pėr mbledhje ka qenė lidhėsja vav, ndėrsa sot pėrdoret shenja +. nė bazė tė kėsaj barazimi 52=12x+54 ėshtė shkruar nė kėtė mėnyrė: 5 ml 12 sh 54 sikurse ...49 qė ėshtė shkruar nė kėtė mėnyrė: gjim/49. Me pėrdorimin e simboleve ėshtė bėrė njė hap i madh nė matematikė. Matematicientėt mė tė njohur arabė, tė cilėt janė shėrbyer me simbole ishin: Al-Havarizmi, Ebu Kamil, Kosta ibn Luka, Sinan ibn al-Fatah, Al Kalasadi, Behauddin al-Amil, Gijusudin Gjemshid, Al-Kijashi, Ibn al-Hejsem, Sabit ibn Kurra, Al-Kahvi, Al-Hajjani etj. Sabit ibn Kurra, Al-Hazin, Al-Hajjan, Ibn al-Hejsem dhe Al-Kahvi.Kėta me rrugėn gjeometrike kanė zgjidhur barazimet e shkallės sė tretė dhe kėshtu, me zbatimin e gjeometrisė, kanė zgjidhur problemet algjebrike. Nė kėtė mėnyrė ata kanė vėnė themelet e gjeometrisė analitike me tė cilėn matematika ka lulėzuar nė shekujt e ardhshėn. Ata kanė njohur edhe rrėnjėt iracionale. Al-Havarizmi ėshtė i pari qė ka pėrdor fjalėn iracional si shenjė e numrit, i cili nuk ka rrėnjė, si dhe ka gjetur rrugėn, dhe mėnyrėn si mund tė llogarisim vlerat e pėrafėrta tė numrave dhe kuantitetet prej tė cilėve ėshtė e pamundur tė nxiren rrėnjėt. Ibn Junus dhe Ibn Hamza e kanė njohur edhe vlerėn praktike tė logaritmave. Ata kanė pėrgatitur rrugėn pėr gjetjen e tabelave logaritmike. Shumėzimin dhe pjesėtimin e kanė zėvendėsuar me mbledhje dhe zbritje. Mė vonė teorinė e logaritmave e kanė pėrpunuar mė detalisht Gjon Nejper (John Napier 1550-1617 matematicient Skotlandez) dhe Herih Brigg.
3. GJEOMETRIA
Shumė shkencėtarė arabė kanė pėrpunuar gjeometrinė greke dhe kanė zgjidhur shumė probleme gjeometrike nė mėnyrė tė kundėrt prej Euklidit (sh, III p.e.r. matematicient i Greqisė sė vjetėr, vepra e tij Elementet prej 13 librash, ku gjendet postullati i njohur i Euklidit, janė themele tė gjeometrisė elementare) dhe Apollonia nga Perge (rreth 262-180 p.e.r., matematicient i Greqisė sė vjetėr). Matematicientėt arabė kanė shkruar figura tė ndryshme gjeometrike, sipėrfaqet gjeometrike dhe kanė bėrė analiza tė problemeve gjeometrike. Me analizėn gjeometrike kanė zgjidhur problemet aritmetikore Kėndin e kanė ndarė nė tri pjesė tė barabarta. Ibni al-Hejsem nė kėrkimet shkencore mbi dritėn dhe caktimin e pikės reflektuese nė pasqyrat sferike, cilindrike, konike, konkave dhe konvekse ka pėrdorur planimetrinė dhe stereometrinė. Ai po ashtu ka sqaruar si dhe nė ē'mėnyrė mund tė vizatojmė dy drejtėza tė marrura sipas dėshirės nga dy pikat e rrethit tė njohur deri te pika periferike e rrethit qė me tangensin e asaj pikė tė formojė dy kėnde tė barabarta. "Ēdokush, qė e lexon veprėn Zgjidhja e dyshimeve tė Euklidit nga Ibn al-Hejsem thotė dr. Musherrifa, do tė shohė nė te shkencėtarin e matematikės sė pastėr me plotė kuptimin e fjalės." Al-Bejruni nė veprėn e tij ka parashtruar dhe ka zgjidhur shumė probleme. Kjo ishte mėnyrė e re dhe origjinale e zgjidhjes sė problemeve nė mėnyrė tė kundėrt me ato tė filozofėve dhe tė matematicientėve grekė. Nė veprėnTeza, pėr pėrfitimin e tetivisė nė rreth me veēori tė vijės sė lakuar, Al-Bejruni ka dhėnė formėn e re pėr llogaritjen e sipėrfaqes sė trekėndėshit me ndihmėn e kateteve, formula e cila dallohet nga formula,qė ka zbatuar matematicienti greko-aleksandrias Heroni plak i Aleksandrisė (matematicient dhe fizikan i Greqisė sė vjetėr, i lindur nė Aleksandri nė shek. I e.re. ka zbuluar ligjin e reflektimit tė dritės, ka shpikur shumė instrumente pėr matje dhe makina tė thjeshta). Nasrudin at-Tusi ka treguar tė metat e Euklidit nė paralele, nė komentin e tij Elementet e Euklidit, e cila ėshtė pėrkthyer nė gjuhėn latine. Profesori Kadri Tukan konsideron se Evropa u njoftua me gjeometrinė si shkencė vetėm pėrmes arabėve. Arabėt gjeometrinė e kanė ndarė nė dy pjesė: mendore dhe shqisore. Gjeometria shqisore merret me studimin e tė gjitha atyre qė mund tė shihen dhe qė i ndjejmė me prekje. Ajo drejtpėrsėdrejti shpie kah eksperienca zejtare dhe industriale, posaēėrisht nė sipėrfaqet qė u nevojiten punėtorėve dhe pronarėve tė pronave tė patundshme, ndėrsa gjeometria mendore ėshtė ajo, e cila shpie kah njohja e shkencės. Ajo ėshtė element i diturisė dhe gjėja e domosdoshme e ēdo mendimtari dhe matematicienti. Me kėtė rast mund tė theksojmė edhe mendimin e Platonit, i cili gjeometrinė si dhe veprimtarinė edukuese tė saj nė formė tė mendimit logjik dhe pėrfundimtar e ka vlerėsuar shumė. Ai ka thėnė se filozofisė i nevojitet ura, e cila ėshtė ndėrtuar nga matematika dhe nga gjeometria. Ėshtė e pamundur tė pėrfshihen tė gjitha shkrimet, qė arabėt i kanė lėnė trashėgim nga fusha e gjeometrisė. Ajo ka qenė hobi dhe kėnaqėsi e shumicės. Muhamed al-Bagdadi ka shkruar njė vepėr shumė tė gjerė mbi figurat gjeometrike, e cila ndėr tė tjerash pėrfshin edhe shtatė artikuj pėr trekėndėshin, nėntė pėr katėrkėndėshin dhe gjashtė pėr pesėkėndėshin. Al-Havarizmi nė veprėn e tij Algjebra ndėr tė parėt ka treguar se si figurat gjeometrike mund tė shprehen me barazime algjebrike dhe anasjelltas dhe si ēdo barazim algjebrik mund tė shprehet me rrugėn gjeometrike. Smiti nė veprėn e tij Historia e matematikės Al-Bejrunin e numėron ndėr matematicientėt mė tė mėdhenj tė kohės sė vet, Al-Bejruni ka hulumtuar lėmin e ndarjes sė kėndit nė tri pjesė tė barabarta dhe ka vendosur themelet e hartografisė. Njėra prej veprave mė tė mėdha dhe mė tė rėndėsishme tė Al-Bejrunit ėshtė teza e pėrfitimit tė tetivės nė rreth, me veēori tė vijės sė lakuar. Sabit ibn Kurra, nė lėmin e gjeometrisė analitike ka qenė shumė i frytshėm dhe origjinal. Ka shkurar shumė vepra nga algjebra dhe ka sqaruar marrėdhėniet ndėrmjet algjebrės dhe gjeometrisė. Veprat e tij flasin mjaft pėr veprimtarinė e tij. Nė mes tjerash ka shkruar: Hyrja nė elementet e Euklidit, Trekėndėshi kėnddrejt, Koni barabrinjės, Katėrkėndėshi dhe diagonalja e saj, Figurat gjeometrike tė Euklidit, Korigjimi i algjebrės me argumenta tė gjeometrisė etj. Djemtė e Musa ibn Shakirit kanė pėrdorur mėnyrėn e vizatimit tė elipsės, e cila ėshtė e njohur sot, si dhe kanė pėrdorur formulėn e Heronit pėr llogaritjen e sipėrfaqes sė trekėndėshit nėse janė tė njohura katetat e saja. Veprat mė tė njohura tė tyre nga gjeometraia janė: Figurat gjeometrike, Koni, Rrethi dhe kėndėdrejti. Tė gjitha kėto vepra janė pėrkthyer nė gjuhėn latine. Al-Buzgjani gjithashtu ėshtė njėri nga matematicientėt e mėdhenj, posaēėrisht nė gjeometri, nė tė cilėn ka plotėsuar Al-Havarizmi dhe ka vazhduar procesin e algjebrizimit tė gjeometrisė dhe anasjelltas, gjeometrizimin e algjebrės, ndėrsa Ibn Junus ka zgjidhur disa probleme tė rėnda nga gjeometria e trupave sferikė.
